Thikai Zawtnak

THIKAI ZAWTNAK

(The Silent killer)

U le nau hna, a liam ciammi kum (20) hrawng lio ahkhan cun, thikai zawtnak cu Laimi nih mirum zawtnak phun deuh lawng ah rak ruah a rak si. Cuti i kan nu kan pa hna nih an rak ruah zong cu an palh hrimhrim lo; zeicaah tiah, hi zawtnak hi a tam deuh cu mi neinung le mi um awl deuh  mi hna pawl sin lawng ah a rak lang tawn mi a si taktak. Sihmanhsehlaw, tuchun ni ah cun Laimi tampi hna cu ramdang kan phaan i, hlan lio ah mirum tiah kan rak ti tawnmi hna dirhmun ahkhan kan hung um ve cang a si lai, thikai zawknak cu kan raal nganpi pakhat ah a hung cang ve cang.  Ngandamnaklei research a tuahmi hna pawl nih an chimning ah, America ram ah thikai zawtnak a ngei mi cu 30 millions hrawng an si, ti a si. Culak ah 30% nih cun zawtnak an ngeih le ngeih lo cu an ihngal lo, tiah an ti fawn.  Cu ca-ah kan nih Laimi hna zong nih kan ngandamnak dirhmuh cu a thar in kan ibih tthan a hau  ve cang rua tiah ka ruah.

Ttih a nunning: Thikai zawtnak cu ttih a nuntuk ca-ah, nitlaaklei ram pawl hna nihcun ‘The Silent killer’ ti tiang in tuchun ni ah cun min an peek.  Zeicaahtiah, thikai zawtnak cu mitampi nih ihngalh ttung loin rak ngeih khawhmi zawtnak a si caah, ihngalh lo karlak ah kan nunnak cu duhsah duhsah in a ei lengmang i a donghnak ah cun, ruahphak lo thihnak tiang taksa nih a ton tawn. Cutik ah, ziah! nizaan ah cun dam hirhiar tein a um ko ttung tivial cu, kan  chim khawh  tawk a si tawn. Cu lawng a si rih lo,  hi zawtnak nihhin, kan nun chung vialte hawilo tilo in mizeng ah a kan canter khawh fawn rih.

Thikai zawtnak cu zeidah a si?: Thi a kai le kai lo tahnak ahhin thil pahnih aa kawpmi a um. Cucu Systolic pressure le Diastolic pressure ti an si. Doctor te nih BP tahnak thilri cu  kan ban puam cung ah an van chiah i hnakhaw ngaihnak in an ngaih tik ah, kan lung nih kan thi a cik chuah thawng cu theih khawh a si. Cucu thi-tur kan ti ttheu mi  hi a si. Cu thi-tur thawng, hnakhaw ngaihnak in ngaih tik ah hei theih khawh hmasatbiknak (a thawng a sancemnak) ri tecu Systolic timi cu a si i, hei theih khawh hmanungbiknak (a thawng a diincemnak) ri cu Diastolic tiah ti a si ve.  Cu ca-ah, Laimi nihcun Systolic pressure cu  ‘cunglei thi’ tiah kan ti i, Diastolic pressure cu ‘tanglei thi’ tiah kan ti.  Cunglei thi 120 le tanglei thi 80 (120/80) BP hi zaaran (normal BP) a si. Cunglei thi 140 le tanglei thi 90 hrawng a si ahcun, cucu  BP sang (border line) ah ruah a si. Sihmanhsehlaw, cucu kum (60) cunglei minung hna ca-ah cun BP sang ah ruah a si lem lo. Asinain, Kum 30/40 kuakap minung pawl ca tu ah cun, cucu daithlanh ngam ding a si ti lo tiah an ti.

Zeiruang ah dah thi a kai?: Thikai zawtnak cu phun thum a um caah pakhat tete in hun chim kan hun izuam lai.

i) Pakhatnak cu ‘Essential hypertention’ ti a si. Hihi mitambik nih an ngeih ttheumi thikai zawtnak cu a si. Zawtnak a chuah nak chan cu, kan thil ei mi hna ruang ah hin a si bik. Thau tthalo phun ‘saturated fat’ timi hi cawsa, voksa, mehehsa, le a dang sa sen phun (red meat) pawl ahhin tambik a um. Hi bantuk sa pawl kan ei caan ah, kan einak kheng hmanh khi ti sa le chaphiat in heh tiah hnawh hnu lawng ah a thiang tawn ticu kan theih cio lai dah. Cu bantuk tthiamtthiam cun, kan thau ei mi hna cu kan thikalnak thihri peeng chung ah an ibenh i, cucu taksa lumnak men nih cun zeiti hmanh in a thianh kho ti lo.  Cutik ah, duhsah tete in kan  thihri chung cu a hung bi chin lengmang i, kan lung nih kan thihri peeng chung i thisen a hei cik chuak nak ah hnahnawhnak a hun peek cang. Cuticun, thikai timi cu  ithawk colh a hung  si  tawn. Cun, Essential hypertention timi thikai a chuahtertu a ruang dang hna cu - zudin, drug tongh hman, kal tthat lo, nauhlatnak sii ei tamtuk, ci thlah, rawl ei tamtuk, lungre theih tuk le taksa khing rihtuk tehna an si.

ii) Pahinhnak cu ‘Secondary hypertention’ ti a si. Hihi cu mi sawhsawh ca ahcun, phaan awk a um tuk lo. Nau pawi ruang le kal tthat lo ruang deuh ah a chuak mi a si. A beengbai deuh ngaingai mi a si nain ralrin cu a herh ve tthiamtthaim.

iii) Pathumnak cu ‘Malignant hypertention’ ti a si. Hihi ttih a nungbik mi le mi nunnak a la biktu a si. Zeiruang set ah dah hi zawtnak a chuah ti cu  mithiam mi hna nih tuchun ni tiang fiangfiang ngai in an thei kho lo.  Sihmanhsehlaw, thikai zawtnak caan saupi a rak ngei tawn cang mi hna sin ah tambik a lang tawn ti tucu hmuh a si. Cun, Kal tthalo mi hna le naupawi mi hna sin zong ah zeimaw caan ah cun a lang ve tawn ti zong hmuh a si. Hi zawtnak nih a tlaak mi hna cu an thi kha hmakhatlo ah a kai i, (240/120) BP  tiang a phaan ttheu. Theih khawhnak symptoms hna cu – khuahmuh a fiang lo, mittlaang a phing i van chiat ahcun mit cawt hlan khawh a si; cun, lung a mit i luak  a chuak kho fawn, mi cheukhat cu an ttaang zong a faak. Rianrang te i izohkhenh lo ahcun, taksa ttengnge dangdang le abik in kan lung, kan kal, kan thluak hna cu chikkhat kar loah a hrawh dih khawh. Cun heart attack zong nih hmakhatlo ah tlaak i thih khawh a si. Dam thai tilo in zen khawh zong a si rih fawn. Cu ca-ah hi bantuk zawtnak nih mi a chuah hnawh ahcun, a ran khawh chung in sizung panh cu thil tthabak a si.

Thikai zawtnak a langhning: Cunglei i kan hun chim cang bantuk khan, thikai zawtnak ka ngei tiah, fawite in itheih khawh colh nak ding Symptoms hi fiangfai tein chim awk a har ngaingai. Zeimawchel ah cun lu tehna a faak i lufah sawhsawh ah ruah a fawite. Cu ca-ah a tanglei i kan hun tarmi Symptoms pawl hi na ngeih ahcun, Doctor sin ah a rannak in i zohter ah a tthabik.

1. Tha dih ngai le zeihmanh ttuan zuam lo bantuk in na um maw?
2. Lufaak ngaingai in na um maw?
3. Na khua hmuhning aa thleng maw? (vision changes)
4. Na thi-tur a rang deuh in na thei maw?
5. Na ttang a faak ngai maw?
6. Na hna chung a khiing maw? Hnacheh thawng thei phun in na um maw?
7. Na thil chinchiahnak a tlau deuh in na hngal maw? (confusion)

Thikai zawtnak cu zeitin dah kan zohkhenh lai?: Thikai zawtnak zohkhenhnak i a biapibik cu kan BP (120/80) i chiah khawh izuam kha a si ko. Cucu kan ti khawh lo hmanh ah, cunglei thi (systolic) cu 140 tang ah um in, tanglei thi (diastolic) cu 90 tang ah umter hrimhrim izuam peng awk a si. Cu bantuk in thikai zawtnak ‘under control’ tuah khawhnak ding ca-ah cun, a tanglei thil hna hi zulh khawh  kan izuam  a hau.

1. Zeitluk rawl ttha a si ko hmanh ah tamtuk leh pek in ei lo ding. Mah le mah rawl ei isum khawh cu a biapi taktak mi a si.
2. Thau a si mi phun paohpaoh cu a tlawm khawh chung tlawm in ei ding. Inn zuat sattil sa (red meat) pawl cu a si khawh ahcun ei lo a ttha bik.
3. Zudin le kuakzuk cu hrial izuam hrimhrim ding.
4. Anhnah hring le thei a simi phun paohpaoh cu a tam khawh chung tam in ei izuam ding. Zeicaahtiah cun, anhring hnah le thei phunphai paohpaoh ahhin ‘fiber’ timi a tam i, cu nihcun kan rawl ei mi lak i thau a ummi pawl cu, lachawn nih ti a dawp bantuk khin a dawp khawh hna. Cu ca-ah, rawl ei khawh fatin te thei ei lengmang cu kan cin awk hrimhrim  a si.
5. Khachuan raang (garlic) hi ni fatin tamnawn tein ei khawh izuam lengmang a ttha. Zeicaahtiah, khachuan raang nihhin BP a sang cuahmah mi hmanh a niamter khawh tiah sii lei mithiam mi hna nih an  ti.
6. Mah tung san he aa phu tawk lo tiang in kiing i rihter lo izuam ding.
7. Ni fatin in calcium, magnesium le vitamin D ei izuam a ttha fawn. Vitamin D hicu nizung ceunak zong in hmuh khawh a si ca-ah ‘sunshine vitamin’ zong in auh khawh a si.  Ni fatin minit (20) lengmang nitlaang tang ah  um  ahcun, kan taksa nih a herh mi zat vitamin D cu fawi tein  hmuh khawh.
8. Ni fatin in taksa cawlcangnak (physical exercise) tuah lengmang ding. Amahbelte, thikai zawtnak a ngei i BP a sang pengmi nihcun tuah lo in taksa tu dinhter ziar ah a ttha deuh.
9. Doctor te nih BP  niamter nak ding caah peek mi sii cu, tlolh lo tein an timi caan chung tiang ei hrimhrim ding. Zeicaahtiah, mizeimaw nihcun sii an ei ruang ah an thi a niam tthan mi cu, ka dam taktak cang rua tiah ruah zau in daithlang in an um sual tawn. Cutik ah, ruahphak loin an zawtnak a chuah tthan tik ah heart attack maw, taksa hrapcheu zennak (stroke) maw, thihnak tiang zong in an tong ttheu tawn. Hi bantuk sii a ei mi hna nihcun, kan zawtnak cu Sii nih a control chung  mi a si tikha theih peng ding a si.

Cu ca-ah, u le nau hna, chanttim hlan ah kan taksa nih chiatnak a ton nak hnga lo, kan ei, kan din le kan cin phung  hna cu hlaw in a tlo mi le a dam mi ‘lifestyle’ thar ah kal  cang hna u sih.

        

      Van Thawng Cung

      BSc.(Bio), RASU, Burma

      BEd. NEHU, India

Chirhchanh mi le theihternak: Health magazines, journals le articles ka phaak tawk tete, ka rel mi  chung in ka duhnak zawn ka laak i ka ttial mi a si. Hi ca hi a hohmanh nih Legal Advice ah ruah khawh a si lo.

Note: Rungcin group i 31 March 2006 ah a ttial mi a si.

Bird Flu Zawtnak

Bird Flu Zawtnak

 

Bird Flu timi VaTlangrai hi a tu lio vulei cung pumpi i a chuak mi zawtnak vial te lak ah an ttih bik mi asi. Vulei cung ramkip nih mah hi VaTlangrai he pehtlai in a herh mi iralrin nak an ngei dih. Atu naite ah Kan Kawlram ah zawtnak a chuak cang ti theih asi  tik ah mah hi zawtnak umtuning kong hi theih lo tha a silo caah caan pek in mah hi ca hi rak rel cio hram te uh. “Na dam maw” ti a van chang tu cu “nan ram ah Bird Flu a um maw?” ti asi lio asi. Kan ram uknak tthat lo ruang ah kan ram nih a herh mi statistics le data pawl zong hi zei hmanh a si ning taktak in theih khawh asi bal lo. Kawlram ah Bird Flu a um ko cang ti ah official in cozah nih a phuan cang tik ah hin thinphan awktlak dirhmun a rak phan diam cang lai ti khi hei ruahdamh khawh colh asi.

Mah hi VaTlangrai hi (pandemic in nature) hmun kakip ah chikkhat lo te ah a chuak kho mi zawtnak asi. Vulei cung pumpi ah tuanbia chia bik a ngei mi zawtnak zong asi fawn. 1890 an hin vulei cung pumpi ah zawtnak tlangrai (first Pandemic) a voikhatnak a rak chuak. 1918, a voikhatnak Ralpi ah hin a rak chuak than i cu lio ah cun minung million 40 nak tam an rak thi. Ral hriamhma ruang i a thi mi dihlak nak in an tam deuh. 1918 i a chuak mi rai cu Spanish Flu ti in a min a thang. 1957 ah hin a rak chuak than i cu tu cu Asian Flu ti asi than i minung 100,000 an rak thi. Cun, 1968 ah Hong Kong Flu ti in a chuak than i minung 700,000 an rak thi. 1997 ri in a tu i an ttih ngai mi Bird Flu cithar H5N1 timi hi chuah hram ai thok. Ram kenkip ah tlawmpal te te in a thawngpang theih pah hrehrep asi i mi vialte tuksum le tlingza in a kan tuah dih  nak zong hi asi. Ai thih pi mi zong ceilak an um cang,  satil arva zuatnak le bang cu tamtuk rawk piak an si cang.

Mah hi zawtnak hi a phunphun in a muisam ai thleng kho mi asi caah zeidang zawtnak bantuk in a ci hloh khawh mi asi lo. Cun Va hrimhrim zong hi an tamtuk ca zong ah asi. Zeidang satil zawtnak asimi virus nih a chuah ter khawh mi hna cu eradicate an tuah khawh pah duah mah ko hna. Mah hi zawtnak hrik hi Ram lak i a tlongmi Va pawl hrang ah cun kan mah i kan i ngeih mi cumpi tlangrai bantuk sawsawh khi a rak si. Ai thih pi mi an um i a zei a poi lo mi an um. Vulei cung ah Va hi ai thendarh cem mi saram phun an si tik ah Hmunhma Thial hmang va (Migratory Bird) pawl nih hin hi zawtnak hi a ken kip an an tthek ter. Cu pin ah a hmunhma le a caan zoh in zawtnak hrik nih a mah duhsalam in a ruamaam ai thlen khawh lengmang fawn. A tu lio i a vaak mi hrik hi H5N1 ti asi. 1918 Spanish Flu a chuah tertu hi H1N1, 1957 Asian Flu a chuah tertu hi H2N2, 1968 Honhg Kong Flu a chuah tertu hi H3N2 ti an si. Mah hi hrik nih hin Subtype 16 H le 9 N a ngeih hna i an duh poh in an i thleng kho. Phundang i an van i thlen tik ah hin zawtnak a chuah ter mi hi a fak khun tawn. Mah ti a um khawh caah hin micheu nih cun Ramnung lei hriamnam (Biological Warfare) ca ah an hman mi asi ko lai an ti phah, Mastard Gas te hna, Bomb  khuvai te hna he i peh tlaih dawh hna asi pah ti in an ruah.

Mah hi  VaTlangrai  hi zeidang zawtnak phung kal ning he an i dannak a um. A Zawmi le a thi mi hi hngakchia le tar thazang ngei lo siloin kum 15-35 karlak minung thazang a ngei saling ti i ruah mi lawng te  an si. An zawt tik ah hin cumpi tlangrai kan ti mi bantuk in khuh, hromfah, thawcham, taksafah, tak linhsat, mit phin le Cuap phin te hna hi an si. Zawtnak hrik pumchung i a luh tik ah an karhnak (reproduce) i a rak chuak mi chemical le toxin pawl khi kan pum nih a rak celh lo i i zawt pi le i thih pi asi. Zapi nih an i thih pi cem ning cu thaw chuah awk ngei lo in an um, an taksa a dum a dum i an thi thluahmah ko ti asi.

Mah hi VaTlangrai ca i ithlop nak ah an hman cemmi sii hna cu  Imantadine, Oseltamivir, and Zanamivir hna hi an si. Asinain zawtnak nih hin resistant Strain hi a chuah khawh zau tawn caah zumh thlu ding an si ti lo.

Vulei cung pumpi nih a ttih cem mi khamkhawh thlu ding ah a zumh lo mi zawtnak asi. I khamkhawhnak caah a tha bik lai ti i ruah mi cu Wet Food Market timi Satil a nung i zuarnak pawl hrawh dih khawh hi asi. Asinain nunnak pawcawmnak ah Asia lei le bang ah cun a um lo ah asi kho bak lo mi asi caah thil harsa ngai khi asi rih. A tu lio ah an hman bik mi cu Zawnak hi phan awk i a um le caang ka in Ar phun asi mi poh poh an ci i hmih dih colh, i minung nih Zawtkhamnak si i chunh dih colh hi asi. Kan nih Ram hna ah cun mah hi Zawtnak ca i Vaccine hna cu cawk awk le hman awk khom um dawh asi rih lo.

VaTlangrai a ngam biknak cu kanmah Lailei bantuk Satil Arva khua lak , inchung inleng i an duh poh i an tlon an lennak, Hngakchia le Satil Arva umnak hmunhma duh poh i an i hrawm khawhnak, Satil Arva a nung le a hring i i zorh le i cawk khawhnak, duhnak poh i Satil Arva va thah (Butcher) khawh salam nak, An vun va hawh khawh le an hmul va phawi khawh nak, Hnawmtam duhnak poh i hlonh khawhnak te hna ahhin an si. Cu caah Mah hi VaTlangrai hi zeimawtin kan Lairam a phak sual ah cun zei te taktak hmanh a tang ding um dawh kan si lo.

VaTlangrai a konglam a hlathlai tu hna chimning ah cun (It is Brewing) zupu erh in ai erh ko an ti. Zei can hmanh a rau ti lai lo vulei cung pumpi ah a chuak lai i ai ralring kho mi an i ralring lai, ai ralring kho lo mi nih an tuar lai ti asi. President  Bush nih tukum chung i Bird Flu ca i hman a timh mi hi Billion 7.1 asi. Kan nih Ram tu ah cun zeidang ttih nung timi Malaria, Typhoid, Cholera, le TB te hna he kan i ciah cuahmah rih lio asi tik ah hi bantuk  a hmual a faak khun mi zawtnak nih a kan phanh lai ding mi hi cu ruah thiam hmanh khi asi lo. 

Kan Ram  harsat, sifah le a santlaihlo hi a phunphun in kan thlop kan buaipi i a tu lio te lebang ah hin cun “hi maw kan saduhthah kha a rak si” a ti kho mi zong kan um pah len cang. Khatlei ah kan ram uknak nih cawl kho lo le lutaw ngal lo in a kan tuah cuahmah rih fawn. Ramdang a phanmi hna nih an van kuat mi tangka hmang in mithmuh i a langmi thanchonak lawng lawng tuah an si. Inn le lo cu a hmun le a hma rup ah a chonh in an i chonh thluahmah ko nain Inn le Lo a than rup i a rak tthang ve mi zeihmanh a um ti lo. Kan Khua kan ram ah atu i VaTangrai hi va chuak sual seh law kan thi dih lai ti hi a fiang. Zeicaah tiahcun mah hi zawnak hi a thlopman a fah tuk caah ai thlop kho ding kan um theng  lai lo. Ikhamnak (Vaccine) zong hi a man a fah lawng siloin refrigerator i chiah peng mi asi tik ah Laitlang ah hman khawh asi lo. Vaccine tampi hman khawh an si lonak cu Refigerator kan ngeih hna lo ruang ah hin asi. Inn tha lo tha  kan ngeih mi poh ah khin refrigerator pakhat cio tal um kho hna seh, Electric power supply um kho peng seh, emergency in vaccine hna cawk le ngeih ve herh seh law ngei kho ding in rak i timh cia khawh hei si ve seh, theihherhmi zawtnak konglam hi zeimawzat tal rak thei kho cio ding in kan cozah hi dingfel kho seh, mah le zawn cio a rak i hliphlau kho cio hna usih law cu mah hi zawtnak raichia kong chimrel hi sullam a va ngei phum  ve ko hnga.

Salai Bawi Uk Thang

B.V.S, (D.V.M Candidate)

USA

Note: Lai Forum, Rungcin le Chinland i 15 March 2006 ah a ttial mi a si.

Lai Puai: Hniang, Tho, le Thlukhla

HNIANG, THO, HLUKHLA

Pu Tan Ki (Sakta)

Biahmaithi

Laimi (Chin) hi miphun phun khat te kan si ko nain,kan umnak tlang le tiva hawrkuang hna nih an kan dan caah, kan holh cu adang dih. Asinain Laimi phun tam deuh cu tlangcung ummi kan si bantuk in kan lothloh kan thingphawrh, kan eidin, kan khuasak, kan hni puan aih le phunglam hna ah hin cun aa khat dih.

              Cucaah miphun khat le unau chuak khat kan si nak hi kan tuah sermi vialte nih hin alangh ter dih. Hlan lio ka pupa le hna hi lothlo mi an si bantuk in lopil an tlak tik ah, cu lopil kha lopil tiah lopil hmun kha an ngei hna i cu lopil cu an tlak tik ah kum thum tiang lawng thloh phung a si.mah cu pil khat an ti. Cu a kum khat nak cu ¡°ringkum ¡° an ti i phiang kan cin ah cun ¡°phiang kum ¡° ti zong in ti a si. Asinain faang, fangvawi , adangdang zil mai tibantuk zong hmun khat ah cin khawh an si.

              A kum hnihnak cu Ra kum, le a kum thumnak cu Mim kum,an ti i hi kum 2 nak le kum 3 nak cu locul ti zong in ti an si. An nunchung khuasak nak i a herh bik mi cu ngandam le lothlawh i paw icawm khawh hi biapi bik a si ko caah damnak le rawl ngeih nak caah Laiphung te in cubantuk in kan tuah ah hin a tha lai tiah mithi le minung kar le minung le khuahrum hna kar ah lamkaltu an um ve. Cuhnacu;- 1. Khuavang . 2. Litinh thiam mi. 3. Mang ih thiam mi. 4. Dong khawh thiam mi. 5. Thi nung hlanh a thiam mi. 6. Mifim tiah an ti mi hna, chimnak zulh in rian an tuan hna i khua an sa hna.

              Cu an biakchawnh mi hna cu;- 1. Pinu. 2. Cangcu (tangtu), 3. Khuachia. 4. Khuahrum . 5. Lasii tibantuk hna an si i hi hna hi Zin le Khua an ti hna. Cu mit in hmuh khawhlo mi Pathian tinak ah;- 1. Cunghlum. 2. Dingthlu ( Lairel) 3. Dangh zing. 4. Khualul. 5. Zungnu ( Khuanu) 6. Khuazung , 7. Lulpi, 8. Sanglai, tibantuk in min an ngei.

              Hi zin le khua ( khuazing) sinah hin tihzah bu tein biak chawnhnak cu amah le a caan ning te in an tuah. Cu hnu cun; 1. Lopil nam, 2. Lobawl (lo raithawi) 3. Cinthlak thawi, 4. Cileh pi 5. Cileh te, 6. Lo ar thah, 7, Ci hring kau, 8. Buk bawl ti bantuk hna an si.

              Hi bantuk in rawlawk thlaizun ca le damnak caah thawinak cu an tuah. Lopil nam cu khuapi ca in tlang bawi nih sia in thlacam thawi nak an tuah. Cu hnu cun pumpak cio in lo bawlnak cu an tuah.than i mah dih cun mah le lo hmun cio cu vah a si. Lopil nam ti lo a dang thawinak hna hi cu mah le pumpak cio in tuah mi lawngte an si.

LOPIL NAM I THLACAMNAK

Maw..cakeirawn (lopil min) aw.. siapi in fawh ee.. lopil kan nam ee.. kumtha kum voi ter law¡¦ rawl awk kan ngeih ter law.. zilruang zaam law.. mairuang zaam law.. favui fual law¡¦ bahnah tlam law¡¦kawm fo sau law.. asawm kan pe law.. azaa kan pe law.. kan daw law.. kan hria law.. lunun kan pe law¡¦ngandam kan pe law.. nalung um hlah law.. nathin um hlah law¡¦ na sip tuah hlah law.. na sir tuah hlah law.. lunun in kan tuan ter law.. ngandam in kan tuan ter law..tiah tlang bawi nih khuapi caah thla cu a cam.

CILEH THLACAMNAK

Ka arhli sen le ka fangzu pi in thlaikho ci kan leh ah hin ee.. kan cawm law kan king law.. thlipi le rialpi him ter law.. zuu hmur tem law.. vaa hmur tem law.. saram kaa hup law.. nilum tha le ruah hangthlum in fawh hnai na khal lai ee.. ro in caar hlah law.. thu in man hlah law.. tiah mah le lo hmun ca cio ah thla cu an cam. Cithlak raithawi hi lo an duah ka March le April ah si dawh a si. Cilehpi le cilehte cu thlai kheuh an langh hnu June le July thla ah tuah dawh a si.

HNIANG

Hniang cu rawl awk thlaizun he pehtlai in ahmasa bik tuah mi puai pakhat a si. An cin an thlak mi rawl awk thlaizun hna kha an cu an za i an biak mi Khuazing sinah tharcangh ( tharchuah) hmasa lo ah cun thar rak te chung phung a si lo. Khuapi caah tlang bawi nih vokpi in thlacam thawinak an tuah hnu lawng ah hniang puai cu tuah i thar cu teh phung a si. Hniang ti mi hi Sakta khua mi nih cun ¡°Ancangh¡± an tii a thla zong kha ¡°Ancangh¡± thla an ti. Tisik an hnah an za cang i thar kan chuah ( pek) thar kan cangh tinak khi a si.

              Hakha, Thantlang, Zokhua le adang dang khua hna nih hniang an timi zong hi kan dawt bik cem mi fahniang, fahniang phorh cu ( phawrh za) tinak in auh fawinak ah Hniang tiah ti hna selaw a dawh, Hniang thlacamnak cu lopil nam  thlacamnak he aa khat. Lotuk lovah phul hrawh in tisik anhnah an zat hlan deuhah, thar te manh lo in a thi mi chungkhar an um a si ah cun a za mi thlai thar te te in mihti rawl hunh nak zong a um ve. Tharcangh a si caah mah puai hi THLAITHAR puai cu a si. Kum vawi tak tak a si rih lo caah tho puai bantuk cun tuah a si lo. Hniang cu thlapa huncho lei,August thla ah tuah a si. Hi hniang thla, thlapa hunchuk lei ah cun canrel thereng zong an awn cang i kum vawi kan phan cang an ti tawn. Mithi a ngei mi hna cu an lung a hno i an tap tawn hna. Hniang tuah thla hi khua khat le khua khaat a lo lo i thlaithar rawl zoh in tuah a si caah September le October thla i a tuah mi khua zong an um.

THO

Tho cu lai mi vialte nih sunsak bik cem mi,Hniang puai,tuah a dih in tuah mi a si.Tho cu kum khat cung thlai kan cin mi vialte an hung za dih i rawl vial te a thar in anhmuh tikah kum a voi cang an ti i mi thi le mi nung hmun khat te ah, rawlthar kan i hrawm an ti i, puai an tuah .Mi thi an tho tinak ah,¡±Tho¡±, an ti. Cin thlak mi an cut a zaat kha,Kum voi cang an ti. Caan relnak , kum relnak, an hman caah, ¡°kum thar¡±  ti zong a si. Pakhat le pakhat docawi thlai pat nak a um tik zong ah, kum vawi ah, kan cham te lai an ti nak kha a si cu.

              Tho cu thlaithar tho puai a si lo. Thlaithar ti mi cu cin thlak mi ti sik anhnanh an zat ka,thar va cangh kha ti duh nak a si i ,Tho cu rawl thar puai a si. Cin thlak mi thlairawl vial te an cu an za cang ti duh nak a si i, rawl thar tho caah raithawi thla cam nak tuah a um ti lo.Hniang i, thla cam thawi nak tuah mi kha i rinh a si ko.

              Mi thi hunh mi ca lawng ah, mi thi a ngai mi hna nih thla cam nak an tuah.Baibal ca hlun chung i Isreal mi phun hna i an rai thawi nak le a tu Krifa kan si hnu ah , thih hnu thawh than nak cawn piak mi zong hi, kan pu pa hna zumh ning le thuah ser mi he hin a khat pah ko. A si ning tak tak an rak hngalh khawh lo tu kha a si. Van cung khua a um ti kha an hngal lo i, mi thi an um nak cu, 1.Zing hmu 2.Bual tual 3.Zing phul 4. Ri zung  5.Zingrawn tiah hi hna hi mi thi khua tiah an ti.

              Cu mi thi hna cu mit in hmuh khawh lo mi, Rau in , an um i, an nun cang a hmun ko tiah an zumh.(Thla cu nunnak a si ve i a dang te in chim a si ve ) Thlarau  tiah a ti lo.Tho cu ni 4 in ni 5 tiang a tuah mi khua zong an um i a tam bik hngalh khawhmi cu ni (3) a si. Tho ni min sak mi hngalh khawh mi hna ah;-

(A) 1. Tho ni  2. Tho dangh ni  3. Thian ni.

              (B) 1. Thi hun ni 2. Mithi hunh ni. 3. Mithi thlah ni.

              (C) 1. Thla Tlun hun ni. 2. Hun pi ni. 3. Thi Thlah ni.

              (D) 1. Thi timh ni. 2.Thutpi (Topi) ni. 3. Lam Lai sial ni.4. Saar ulh ni. 5. Thi thlah ni ,       hna hi an si.

              Tho ah cun mithi an tho than tiah an zumh caah cun mithi a ngei mi hna nih mah le ti khawhmi rawl, sa, le thei tlai hna an ngeih chun mi cu a phun tling tein mithi cu rawl ei fate minung ei hlan kuangka thlang ah an hunh. Cu hnu cun mithi ngei mi chungkhar in thlacam thiam mi pakhat khat nih hi ti hin thla an cam:-

¡°Hung u law¡¦ Hung u law..rawl ee ..kan hunh hna hi ee¡¦ading ding ee.. a ei ding ee¡¦i ko u law¡¦i au u law¡¦nantling in ee..tlunnak a ngei lo mi ee¡¦kainak a ngei lo mi ee¡¦¡± tiah an cam. Kha chung kha, kha rawl pawngah minung uico i chawk hlah ulaw ti a si. Thothe nih a tlanh ah cun mithi nih an ei an ti i an lung a hmui ngai. .Bawngte le Muva van lai ah an rat chel ah cun ik thluahmah in an tap tawn. Mithi kha Bawngva in le Mupi in an ra tiah an ruah i dam tein va kal u law tiah an ti tawn hna.

              Caan tlawnpal ah khan thlacam tu nih cun ¡°Nan ding bang ee¡¦. Nan ei bang ee¡¦.him u law¡¦.i hlawm u law¡¦tiah a ti tan hna. Cudihcun minung nih cun an ei ve. Thi tonh mi inn poh ahcun ruak humh te bang kin kan to pi hna an ti i abu abu in an vak duah hna. Hawi lak ah khua sa kho deuh nih Lamserh an tuah i ruakha tlak le paih pawl zong an ser. Khat lei ah nuamhnak khat lei ah tah nak le ngeih chiat nak he can cu an hmang cio hna.

              Cu ti cun Tho a donghnak thithlah ni cu a phan. Thaithawh hun dih thithlah zingah mi thi kha mi nung khua lei i a tlung te bang khin an timh tuah hnna. Sei chungah thilri a herh deuh deuh mi vialte an sanh i seihnam  an hlinh,in leng par ah an chiah piak hna i va kal ai u an ti hna. Thi a ngei mi cu an tap thluah mah .Kuang le dar tum pah in meithal an thlah.Dam  tein vung i kal ai u , kum vawi ah kan i  tawng tan te hma lai an ti hna. Mitthli he Tho cu  a dih.

              Hi Tho kan ti mi hi Tidim nih Khua Do, Falam nih Fang Er ( Dawng pui), Mindat le Kanpalet hna nih Kumci an ti i a khat dih. Lai mi (Chin) kan zapi ta a si.

              Tho puai hi Hakha khua pi ah, AD 1950 hrawng tiang le hmun dang ka dang ah AD 1958 hrawng tiang hi cu tlanlio kan pu kan pa le tuah tawn ning tein rak tuah cio a si ko nain AD 1958 hnu cun Lairam a cheu ah Pathian bia le bia lo a zat a um cnag i Pathian bia mi hna nih Tho cu tuah ti lo in an um i Pathian bia lo( Lai phung um) mi lawng nih a rak tuah.

              Cucaah Pastor le Krifa u pa hna nih Lai phun in tuah tawn mi Tho hi Lai phung in tuah si ti hlah sehlaw Tho canah Thlaithar Tho tiin tuah si cang sehtiah letin a can cu Novembet thla ah siseh tiin bia chah nak hi ngeih dawh (um dawh) a si.

    Cucaah 1958 hnu cun Tho cu a lo i Thlaithar Tho tiin nihin ni can tiang tuah a si.A tu ah Lai phung in Tho tiah tlei cia Rev. S. Van Hre le Hakha khua nu khua pa hruai nakin October thla thlapa lai canah Hakha khua pi ah tuah a si ve.Hiti a si ah cun Lai Tho hi pahnih ngeih ban tuk kan si.Hlan lio  ah Pathian bia le bia lo an i zat hrawng hrang a si caah Pathian phung hi dawn khan tu si sual lai tiah ruah nak a um  caah Thlaithar Tho tiin rak let hnaseh law  a dawt. Cucaah ruah than a hau mi cu nihin Lairam Krifa um tu ning kan zoh ah cun Lai mi tam deuh cu Krifa an si cang i hlan lio Krifa hruai tu hna nih an rak phanmi Krifa phung le lam a dawn khan tu a si sual lai ti i an rak ruah mi hi a tu ah cun phan awk a si ti lo. Tawhlanzi Council chan ah Lai mi phun kum thar a si an ti i Lai ram chung zung vialte ni (3) chung zung an khar dih. Tidim le Falam nih cun sung lawi tein kum tin an tuah i an cawnglawmh zungzal. Zeihmanh a ruat ve lo mi Lai mi a cheu nih cun Tidim le Falam taa a si tiah a ruat mi zong an um. Kan cung lei i uktu bawi hna hmanh nih Lai mi phun caah ni sung lawi a si an ti i October 18,19,20 ni thum cung nizerh ulh nak an rak tuah mi hmanh kha zeitluk lawmh nak dah a si.Cucaah Krifa phung in Thlaithar Tho an ti mi cu let than in Lai Tho a si lo ah Lai kum thar tiah ti ve hna sehlaw tiah ruah nak chuah duh mi a si.Thlaithar kan ti mi hi cu, Hniang- deuh tukha a si ko.Zeicahtiah thar teh hnsu ah,thlaithar tiin, tuah than phung a si ti lo.Tho  tuah hi khua khat khua khat a khah lo caah November le December thla ah a tuah mi khua zong an um.

HLUKHLA

Hlukhla cu vaurawng, chawkhlei, le faiceu hna an par lio April, May thla hrawng ah tuah mi a si. Mithi terh tuamnak he a tlai mi a si ve caah laam serh, ruakhatlak, sariahthawh le ngahringdawi te hna hi khua sa kho deuh nih cun Tho nak hmanh in Hlukhla ah hin tam deuh cun an tuah tawn.THO bantuk in ni 4 ni 5 a tuah mi khua zong an um i tuah tawn mi cu ni 3 a si.tlangbawi nih khuapi caah vokpi in thlacamnak an tuah.

              Cucaah khuachuah hauka le tlang lam vialte thiang te in an thlawh dih. Hau leng i a ummi thlan siseh lungdonh siseh, mah le chungkhar cio in an thlawh dih. Mah thlan lungdongh par ah cun, changvut, theithu, banhla, fuu tibantuk kha an chiah hna i, mithi cu an hunh hna. Thlan le lungdonhthlawh ah hin pul thi mi thlan, lungdonh lawng thlawh phung a si. Hibantuk in khua chuah, hauka le tlang lam pi hi kum khat vawi hnih lengmang THO le Hlukhla caan ah hin an thlawh tawn hna. Ahlan kan pupa le hna chan ah cun khua chuah le hauka cu an thlawh an remh tawn hna i rumra an ngei ngai ngai. A tu can ah cun zei hmanh ah kan ruat ti hna lo. Hi zong hi kan nunphung zei ah kan rel lo khi a si.  Hlukhla tuah cu THO he a khat i a thlacamnak cu Hniang he aa khat.

(Rev. Za Ling chim mi le phunglam atheimi  pupa pawl chim chinnak in Sakta khua kan tuahning in ka hlathlai mi a si; 6.10.2004 ni ah a tial mi a si).

Lai Phunpi Ni Thawhkehnak

LAI PHUNPI NI AA THAWKNAK

By Pu Sang Vung (Mang Ling pa)

Hakha vuanthawk bawipa nih Lairam uknak kong caih ding a si caah 17-02-1948 ah Falam nan phan dih lai, tiah Hakha peng ramuk le khuabai vialte ca a kan pek.  Hi caan lio hi Leitak ramukbawi ka ttuan lio a si.  Keimah pumpak hrimhrim in aa telmi ka si i thil umkalning hi ka theih dih nawn caah von tial ve ka duh nak hi a si.

Hi caan lioah hin Lairam ah peng panga a um. Tiddim, Falam, Hakha, Paletwa le kanpelet lawng an si. 1949 ah Hakha peng a kauh tuk caah Matupi peng thar an pek.  1960 ah Mindat kha peng thar ah an ser. Tonzang le Thantlang hi 1965 ah peng thar an hmu ti a si ko nain, an fehter taktak cu March 2, 1966 ah a si.

Cuticun, Hakha vuanthawk zung in ca kan hmuh bantukin Hakha peng chung ramuk le khuabawi vialte cu 14-02-1948 ah Falam kan phan.  Falam khua kan khat ko.  Hi meting lio i khualtlung vialte eidin awk, an riahnak hmun a zohkhenhtu le khuakhangtu ah an thimmi cu Pu Thang Sun (SAT) a si i, amah hi General manager an ti.  18-02-1948 cu ramukbawi zong an thlun dih rih lo hlei ah khual tlunnak inn le eidin tuaktan le a tlungmi cazin laak a si caah meting tuah a si rih lo.

19-02-1948 zinglei suimilam 10 in meting cu thawk a si.  Falam cerhmun ah kan tuah.  Meting hruaitu hna cu; 1. Pu Vomtu Maung (Lai vuanci hmasabik, Kanpelet), 2. Ex Captain Mang Tung Nung (Tiddim), 3. Pu Ral Hmung (Hakha) hna an si. Kan meting i an aupi bikmi (motto) cu – “Mirang (England) kut in kawlram nih luatnak kan hmuh cang bantukin Laimi zong nih ramuk le khuabawi kut in kan luat ve cang lai” ti hi a si.

Mirang nih anmah siangpahrang uknak phung kha Lairam ah an hman ve i ramuk le khuabawi uknak phung an kan ser piak.  Ramuk le khuabawi an thih tikah an fapale nih ro an co.  an fapale a hrutmi, kutkiak, kekiak an si zongah ro an co i an kan uk.  Cu hlei ah sakhua, rawlrel an kan laak.  Hi uknak phung hi kan Laimi luatnak le hunchonak a kan dawntu a si.  Cucaah hi uknak phung tthalo hi kan raal nganbik a si. Laimi paohpoh nih kan doh cang lai.  Kanmah duhmi te thim i khuabawi tuanter ding. Kum 4 ah voikhat thimnak kan tuah lai, tihi an aupi bikmi a si.  Cucaah meting cu ramuk le khuabawi uknak phung dohnak meting a si kan ti ko lai.  Hi kong hi pakhatnak ah Ex Captain Mang Tung Nung nih a chim. Cun Pu Ral Hmung nih a chim ve.

A thaizing kan meting peh ding a si.  Ramuk le khuabawi a zulmi hna an mithi, an lalaang pawl nih ramuk le khuabawi uknak a tha ko tiin me an thlak sual lai ti an phang.  Cucaah Falam vuanthawk zungin ca an chuah i Falam in 8 a hlatnak khua vialte kum 18 cung nan ra dih lai, tiah atanglei khua vialte hi ca an pek dih hna. Cu hna cu – Laizo, Thlanrawn, Zamual, Congthe, Zathlir, Lungpi, Mangkheng, Sunthla, Relsing, Tlaisun, te hna hi an si.

A thaizing 20-02-1948 ni zinglei suimilam 10 in meting thawk a si than.  An auh tharmi hna kha ramuk le khuabawi uknak kan duh ti lo timi ah nan kut nan hler dih lai, tiah an cawn piak hmasa hna. Ramuk le khuabawi uknak kan duh ti lo, tiah an auter hna.  Cu hnu cun kut hlernak an tuah.  Hakha le Falam in ramuk khuabawi uknak phung a tha ko tiin mi tlawmte nih kut an hler ve.

Meting ah biachahnak an tuahmi hna cu:

Nan khua cio nan phak cangka in khuapi meting nan tuah lai i Falam khua i kan caihmi le biachahnak hi khuami vialte nan chimh dih hna lai.

Ramuk phung a um ti lai lo.

Khuabawi hi mi zapi duhmi 2 chungah pakhat me tam deuh a hmuhmi kha a si lai i, vuanthawk zing ah a min nan pek lai.

Ramuk le khuabawi nih an in khawlh tawnmi hna sakhua rawlrel vialte nihin thawk in pek ti lo ding a si lai.

Hi a cunglei biachahning  bantukin Hakha peng ah khuabawi an thim dih.

Hi caan lio ah aa telmi ramuk le khuabawi hi kum upa lawngte an si caah nihin ah hin a nung rihmi ka thei hna lo.  Hakha peng cun keimah lawng hi a nung rihmi ka si rua ka ti.  Hihi Lai Phunpi Ni aa thawkning cu a si.

Cun, a min kong hi tial ka duh rih.  Lai Phunpi Ni kan timi hi kanmah Hakha, Falam, Thantlang ca lawng tuak ahcun a hmaan ko lai nain Laimi dihlak caah cun tlam a tling deuh rua lo, tiah ka ruah.  Zeicatiah Lairam ah peng 9 kan um i Tiddim le Tonzang nih Zo an i ti.  Kanpelet le Mindat nih Cho an i ti.  Paletwa nih Khami an i ti.  Matu nih Matu an i ti.  Cun kawl zong nih ‘Chin’ an kan ti i mirang zong nih ‘Chin’ an kan ti fawn.  Hlan lio zongah Chin ziza vuanci zung nih Yenkung ah Lai Phunpi Ni an tuah zungzal i ‘Lai Phunpi Ni’ an ti bal lo.  “Chin National Day” an ti lengmang kha kan hngalh.  Peng thum nih Lai tiah kan i auh i pengruk nih a dangdang cio in min an i sak dih.  Cucaah, peng pathum lawng siloin Laimi dihlak a huap khomi “Chin Phunpi Ni” ti tu  hi hmang deuh usih law a tha deuh hnga maw, ti ka ruat tawn.

Note: A ttial ni le caan ka thei lo. Rungcin in group ah 9 Feb 2007 i an thlahmi mi ning in chiahmi a si.

Laimi le Laimin

LAIMI LE LAIMIN

Laimi

Laimi hi miphun phunkhat kan si ve tiah Laimi nih kan i ruah, kan chim, kan cohlan mi a si tiah ka ruah. “Lai” le “Chin” timi kong kan pa le nih Laiforum le Rungcin biaruahnak hna ah an chim mi zong kan theih ngai cang. Cu kan pale chimmi chungin kei ka lakning cu: “Lai” le “Chin” hi aa khatmi a si, aa dangmi an si lo. “Lai”, “Zo”, “Kuki”, “Thado”, “Matu”, “Mindat”, tbt. hi kanmah le hmunhma cio i kan i auhnak, kan isak mi min an si cio. A ngaingai ahcun “Chin” kan si dih ko. “Chin” min cu kan hmunhma cio i kan i auhnak vialte hmunkhat ah a kan funtom tu min a si. Cucaah uknak lei auhning ah Laimi dihlak a kan huaptu min “Chin” tiah kan ingeih i a tthatuk hringhran. Hi min hi atu ah a um cang mi a si caah mizeimaw nih kan duh lo zong ah a lam a kau chin lengmang ding mi min a si tiah ka ruah. Biaknak lei in Laimi tambik kan ifuntomnak bu a si mi Zomi Baptist Convention tu ahcun “Zo” tiah nihin tiang kan kal rih ko. Hmailei ahcun mah kong hi ruah le ceih zong a um awk a si tiah ka pumpak cun ka ruah.

Chin miphun kan chuahkehnak hi Tibet —Tuluk in—atu kan umnak ah a phan mi kan si ko lai ti hi ka cohlan bik mi a si. Cucaah kan nunning le kan sining hna, pupa chan in kan ngeihmi traditions pawl an si ah Tibet lei i thil a rak sining le a rat ning pawl hi kan konglam ah ruahchih lo awk tthalo  a si tiah ka ruah. Tibet in a sem i a karh mi cu atu ahcun kan tampi cang si kaw, cu kan tampi ko bu ahcun nihin kan dirhmun cio le kan umnak cio i miphun phunkhat an si ve tiah cohlan mi sinak hi a biapi tuk mi a si. Hihi minung nih fawite in chankhat le chanhnih chung ah tuahkhawh mi le remhkhawh mi a si lo. Chan tampi a kal mi chungah zeitindik minung tuanbia le nunnak ah a hung chuak/um mi a si. Phundang in chim ahcun kan biak mi Pathian nih a ser, a tuahmi a si tiah pom ttha ngai a si. Cucaah cu miphun phunkhat kan sinak (sining) vialte cu nunpi, dirkamh, le zohkhenh kan hau. Cu kan sining pawl kan zohkhenhkhawh lo i kan thlau ahcun miphun sinak in kan tlau tinak a si. Phundang in kan chim ahcun nunphung, holh le ca, pupa chan in ngeih mi puai le lam, hnipuan pawl, tbt zohkhenh khawh lo cu miphun sinak in tlau a si.

Chin mi kan dihlak hi kan hmunhma cio kan i auhnak min cu idang cio ko hmanh sehlaw, kan chuahkehnak, kan nunphung, kan nunning, kan biakning, tbt. atlangpi in aa khat mi kan si caah miphun pakhat kan si tiah kan itinak cu a si. Cucu vawlei zong nih a kan pom mi a si tiah 2001 lio ah kan pale (aho set nih dek) nih an rak ttial bal cang. Cucaah kanmah sining te (midang he kan ilawh lonak) nunphung le phungphai, holh le ca, fenh-aih thilhruk ning, nuncan tlawnlen ning, rianttuan pawcawmning le din le ei ning, tbt, kan ngei. Hi vialte hi an biapi cio dih. Pakhat hmanh hlawt awk a si lo. Pakhatkhat a tlau, a chamhbau ahcun pum tlamtling lo bantuk kan si. Hi vialte kan kilven ding hi Chin mi dihlak kan rian a si. Hi vialte zohkhenh le dirpi khawh hi kan miphun muisam tlamtling te in dirpi a si. Hi vialte zohkhenh ding lak ah pakhat a si ve mi, miphun phunkhat kan sinak a langhtertu le a kilvengtu kan “MIN” kan isak ning le sullam kong hi iruah tti ka duh mi cu a si.

Laimin

Min hi a biapi tuk. Abiapi bik hmanh a si, ka ti. Min in zeizong vialte theih a si. Zei zong vialte nih min ngeih dih a si. Vawlei cung ah min lo pakhat hmanh a um lai lo. Zeicahtiah min lo in umkhawh a si lo. Kan Bible Genesis chungah “Sernak tuanbia i thilser thawk a rak si lio hrimhrim in sertu Pathian nih a sermi thil vialte kha min a rak pek (eg. Chun, zan, van, vawlei, vancung thil pawl (lunamies: nika, arfi, thlapa, tbt.), ti, thli, tbt.). Cun thilnung saram vialte kha mipa (Adam) min a sak ter hna. Zeicahdah min sak a rak si? Ruat cio tuah usih. Zeicahtiah, min lo cun zeihmanh thleidan thiam a si lai lo ti ruah le tawk khawh a si.

Cuticun vawlei cung miphun vialte nih mah le min cio ngeih a si. Kan min cu kan chuahka in isak a si i kan thih tiang hmanh ah a dong lo. Hlanpi ah a rak thi cia mi mifim vialte nihin tiang an min a tlau lo. Krihfa biaknak cawnpiaknak ah ahcun “Thih hnu Nunnak” (“Eternal Life”) tiang hmanh ah Nunnak cauk ah min a um lai ti a si. Thih hnu nunnak doctrine a ngei mi biaknak dang hna zong hi bantuk in an ngei ve ko lai. Pathian Pakhat lawng a um tiah a zummi biaknak (Monotheism) ah Min i pek (Naming God and naming His people) hi a biapi tuk mi a si. Zeicahtiah biakmi Pathian cu pek mi min nih a ngeihmi—sining, sullam, huham, a hmet le angan, a lianhngannak vialte kha a si. Cucaah biakmi Pathian, a lianngan mi a sinak cu  a biatu nih pekmi a min sining, huham kha a si ko. Minung zong cu bantuk tthiamtthiam in kan min hi kan sining a si ve tiah ka ruah. Kan min a tlau ahcun kan tlau, kan tling ti lo tinak a si.

Laimi nih min kan isak ning kong tawite in ka langhter duh. Min kan isak tikah minfang cio nih sullam ngei in kan isak. Hlan ahcun minfang pahnih lawng a rak si deuh. Tuchan bel ah pathum li tiang kan isak cang. Zohchunhnak: Biak Thawng Lian, Zing Ttha Hlawn hna cu minfang fangthum ngei min an si. Biak , Thawng, Lian le Zing, Ttha, le Hlawn minfang cio nih hin sakhnawh chan mi sullam an ngei, an dirpi cio. Hi zon ah hin min satu hna nih sullam an ngeihter ning bel aa khat dih lem lai lo. Tahchunhnak ah, “ Kan Biak mi Thawng in kan Lian ngan ve cang lai” tiah sullam a ngeihter mi an um ko lai i, hmundang ah hi min thengte hi mi pakhat nih aa sak ve tikah sullam dang zong a ngeih ter khawh ko. Cucaah hi kan min sakning zulh hin kan minpum hi minfang cio nih sullam ngei in an rak ttial. Phundang in minfang cio nih mahte in an dir cio. Biakthawnglian, Zingtthahlawn, Zauk, tbt si lo in Biak Thawng Lian, Zing Ttha Hlawn, Za Uk tiah.

Vawlei cung miphun vialte an min le an i ttialning in theihkhawh ngai an si. Tuluk, Taiwan, Hong Kong, Korea le Kawl pawl phu; India, Bangladesh, Srilanka pawl phu,  Zurope ram phu, Negro minak pawl phu, tiah kan min sakning le min kan ittialning a tlangpi in kan idanning theihkhawh ngai mi a si. Hi bantuk in Chin mi dihlak zong kan min kan isak ning le kan i ttialning hin theih kan si ve awk a si. Vawlei cung kong cu um rih sehlaw, Laimin sakning le ttialning tlawmpal ka langh ter rih lai.

Laimi nih min kan isak tikah minfang cio nih sullam ngei in kan isak i kan min pum ah minfang pahnih hi hlan deuh ahcun a rak tam, tiah ka chim cang. Hihi khuazei in dah rat dawh bik a si ti kan ruah ahcun hitin ka ruahning a si. Tuluk miphun hi an minpum minfang pahnih in an i sak bik tiah ka ruah. An min zong minfang tawi tete an si deuh in ka thei. Cucaah Tuluk min sak ning hi kan min sakning, a ratnak lam a rak si bik ko lai tiah ka ruah. Hitin ka ti tikah Tuluk min ttialning hrimhrim kan zulh ve lai tinak a si lo, kan pupa chan in kan rak ingeih ve mi kan identity tu kha kan zulh awk a si tinak tu a si. Atu bel hi minfang pathum in panga tiang zong kan i sak cang.

Tahchunhnak ah:

Hlan deuh Laimin sak: Ceu Luai, Khua Kung, Ca Hmung, Za Hu, tbt.

Atu lio kan min sak: Van Za Ceu Lian, Sui Za Lian, Van Ttha Thawng Cung, tbt.

Hihi Laimi nih kan pupa chan in minfang kan rak isak ning le kan rak i ttialning a si. Hi bantuk in Tedim, Tonzang, Falam, Kuki, Thado, Matu, Mindat, tbt. an min ttialning a si ve tiah ka ruah. Kan holh idang cio hmanhsehlaw, hi kan min isak ning le i ttialning ah hin kan ikhahnak cu a si.

Min kan i ttialning ah kan ikhahnak Kawlram chung miphun dang pawl tlawmpal cio vun zoh hmanh usih. Ramdang kong cu kan thei ban kho lai lo.

Kawl

“U” le “Daw”, cu patung le nutung auhnak ah an hman. “Maung” le “Mah” cu ngakchia in tlangval le nungak si tiang “pa” le “nu” min auhnak a si i min hmai ah ttial a si. Hihi cu zapi theihtuk mi a si.

Zohchunhnak:

U Soe Naing Win, U Maung Maung Lat, U Win Aung, U Khin Mawung Din, tbt.

Daw May San, Daw Khin Tida Htwe, Daw Khin Aye Htwe tbt.

Maung Aung Lin, Maung Khin Maung Oo, Maung Htwe Win Aung, tbt.

Mah Khin May, Mah San San Aye, Mah Tin Tin Htwe, tbt.

Tuni tiang ka observe ning ah Kawl mi nih an min Mirang ca in an ttial tikah a cung i ka ttialmi ning hin an ttial ko. An komh lo tiduhnak. An minpi i minfang hna an tthen ko.

Karen

Karen miphun nih pa min auhnak ah “Saw” an hman i, nu min ah “Naw” an hman ve. An min hmai ah “Saw” kan hmuh ahcun Karen pa a si ti le “Naw” kan hmuh ahcun Karen nu an si tiah theih an si.

Zohchunhnak:

Saw Eh Taw, Saw Say Phoo, Saw Kay Htoo, tbt.

Naw Paw Say Wah, Naw Yin Ma, Naw Moe Shi Htwe, tbt.

An min an ttialmi an tthen dih, an komh lulh lo. Min pumpi ah minfang 2, 3, hna an umning in an tthen ko.

Kachin

Kawl an i auhnak i “U” le “Daw”; “Maung” le “Mah” bantuk le Laimi (Haka, Falam) nih  “Pu, Pi, Vaal , Leeng” ti bantuk zapi huap (common) min an ngei lo. “Lahphai, Maran, Lahtaw, Marip, Nhkun, tbt. an phun min cio hi an min hmai ah an ttial. Hiti an phun min an ittial mi nih hin Kachin miphun an sinak kha a langhter colh i Kachin an si tiah an min rel cangka in theihkhawh an si.

Zohchunhnak: Lahphai Awng Li, Marip Seng Raw, Nhkun Pawt La, Maran Kam Aung, tbt.

Kachin zong an min an ttial tikah an komh lo. Acung i Kawl bantuk in an tthen ve ko. Hi bantuk hin kan hram thawk (original kan ti hnga maw?) in min kan rak ittial ning hi Lai / Chin min ttialning he aa khat mi kan si.

Lai / Chin

Lai min ttialning kong ka timi ah hin acung i ka chim cang bantuk in tulio Lairamkulh chung i Laimi vialte kan min ttialning a huap in ka ruah. Cucaah fiannak ah Haka le Falam, Tedim le Tonzong ttialning pahnih lawng ka langhter.

Haka, Falam nih patling, nutling auh tikah an min hmai ah “Pu” le “Pi” ttial a si i tlangval, nungak min hmai ah “ Vaal ” le “Leeng” tiah ttial a si. Tedim le Tozang nih “Pu” le “Pi” ai ah “Pa” le “Nu” an hman i “ Vaal ” le “Leeng” ai ah “Tang” le “Lia” an hman ve.

Zohchunhnak:

Pu Lian Thawng, Pu Sang Uk Mang, Pu Za Hlei Cung Thawng, tbt.

Pi Sung Hlei, Pi Ngun Ttha Men, Pi Sui Za Iang Hnem, tbt.

Vaal Lian Thawng, Vaal Sang Uk Mang, Vaal Za Hlei Cung Thawng, tbt.

Leeng Sung Hlei, Leeng Ngun Ttha Men, Leeng Sui Za Iang Hnem, tbt.

Pa Pau Lun, Pa Hau Lian Khup, Pa Gin Khan Suan Thang, tbt.

Nu Mang Niang, Nu Cing Kho Neam, Nu Mary Hau Dim Niang, tbt.

Tang Pau Lun, Tang Hau Lian Khup, Tang Gin Khan Suan Thang, tbt.

Lia Mang Niang, Lia Cing Kho Neam, Lia Mary Hau Dim Niang, tbt.

Acung i Kawl, Karen, Kachin le Lai min ttialning kan zoh tikah ah kan minfang pawl anmah dang cio in kan ttial. Kan komh lo. Kawlram chung um mi miphun dang, atu i kan chim lo mi hna zong hi bantuk in an min ttialning a si cio ko tiah ka ruah. Hihi kan pupa chan in kan min kan rak ittial ning a si i, kan min hmai i hman mi cio hmuh cangka in cu miphun a si tiah kan i thei kho colh. Cuticun, kan min le kan min ttialning nih kan miphun sinak fiangte in a langhter i vawlei pi ah theih mi kan si ve peng ding a si. Hi bantuk in vawlei cung miphun dang vialte zong i theih khawh cio a si ve. Kawl kan huat hna ruang men ah kanmah min ttialning a si ve ko mi kha Kawl ttialning he aa lo ai pat tiah kan duhlo/hlawt ding a si lo.

Hitluk in mah miphun sinak pawl a lamkip in runven le dirkamh a herh lio ah kan min sakning le ttialning in kan tlau cuahmah cang. Kan pupa chan in kan min ttialning identity kan thlau thluahmah cang. Ramleng a phan mi hna lak ko ah tambik tlau a si cang. Ka pumpak in ka ngaih a chia tuk. Acung i ka ttial cang mi pawl hi kan min kan i ttialning cu a si i atu lio kan tlau cuahmahnak min ttialning atang ah ka hun ttial tthan.

Zohchunhnak:

Pu Lianthawng, Pu Sangukmang, Pu Zahleicungthawng, tbt.

Pi Sunghlei, Pi Nguntthamen, Pi Suizaianghnem, tbt.

Vaal Lianthawng, Vaal Sangukmang, Vaal Zahleicungthawng, tbt.

Leeng Sunghlei, Leeng Nguntthamen, Leeng Suizaianghnem, tbt.

Hi pawl hi voikhat rel bakte ah min pum ah na chuah kho dih lai lo tiah ka zumh. Hi bantuk in min nan i ttial cang tikah zei le zeidah aa kom ti hi tuak hmasa ngai hau a tam. Can a la ngai. Tuchan IT chan an ti na lak le minute pakhat hnut hmanh a sautuk liamtak a si cang ti chan ah! Acung i ttial cia mi he khin zohchunh tuah hmanh! Zeitluk in dah an i dan! Acung ta, pupa chan in kan min ttialning khi zeitluk in dah a fian i a tthat, a fawi, aa dawh!

Cun atu hi phun min ilak chih le ittial chih a tam ngai fawn hoi cang. Kan pupa chan in keimah ka ngakchiat lio (a luan cia mi kum 30) tiang ah Laimin kan isak tik ah “phun min” isak chih hi a um lo tiah ka tuak. Kan min ah “Phun min” kan thlak chih rih hmanh lai.

Zohchunhnak:

1. Pu Lian Thawng Cinzah, Pu Sang Uk Mang Hlawnceu, Pu Za Hlei Cung Thawng Khenglawt
2. Pu Lianthawng Cinzah, Pu Sangukmang Hlawnceu, Pu Zahleicungthawng Khenglawt
3. Pi Sung Hlei Cinzah, Pi Ngun Ttha Hnem Hlawnceu, Pi Sui Za Iang Hnem Khenglawt
4. Pi Sunghlei Cinzah, Pi Nguntthahnem Hlawnceu, Pi Suizaianghnem Khenglawt

No. 1 le 2 zohchunh. Cun No. 3 le 4 hi zoh chunh rih. No. 1 le 3 ah hin Cinzah, Hlawnceu, Khenglawt ti pawl hi phun min a si caah komh in ttial a si. Min taktak cu minfang cio in ttial a si tikah sakmin le phun min tthen/theih khawh colh a si. No. 2 le 4 ah hin aa kom in biafang pahnih cio hmuh a si tikah sakmin le phunmin tthen khawh a si ti lo. Zeicahtiah micheu nih min hmai ah phun min nan i ttial i micheu nih min hnu ah nan i ttial caah a si. Tlaihmi ttialning pakhat lawlaw (a hmai kun, a hnu kun) nan i hrawm fawn lo. Cun min hmai i “Pu, Pi, Vaal , Leeng” pawl khi ttial lo in minfang lawng in ttial le bang ahcun sakmin le phunmin tthen a har chinchin ning le ningcannak a ngeih loning zong hmuhkhawh ngai a si.

            Hi phunmin kan ithlak chih mi kong he pehtlai in ka observe ning tlawmpal ka ttial rih lai. Hlawnceu, Khenglawt, Zathang, Cinzah, Mualhlun, tbt. phunpi tiah ruah mi le aa ruat mi hna lawng deuh nih “phun min” hi isak chih a si. Phun tenau vialte nih “phunmin” isak a um lem lo. Cucaah hi phunmin hi Laimi dihlak ah % zeizat nih dah kan isak chih cang i sak chih a duh mi zeizatdah kan si ti hna zong research tuah phu a si tiah ka ruah. Kan issue ngan ngai ah ka ruah mi a si. Zeicahtiah, phunmin kan isak chihnak nih hin Laimi mipi kan thinlung itthennak tu a result a si sual ahcun ttihnung ngai a si. Hi bantuk zapi tamdeuh nih kan zulh lo mi le kan zulh khawh lo mi pawl hi kaltak deuh a ttha maw? Asilo ah phunmin cu micheu nih kan isak cang caah midang zong nih zeitindah thadam le nuam in ruahnak an ngeih khawh i an isak khawh ve hnga ti ruah ding nganpi a si ka ti. Hi kong hi cu issue dang a si caah ka kal tak rih lai.

India ram um kan unau Mizo nih cun an sakmin donghnak ah pa nih “a” le nu nih “i” hna i thlak chih a si i a fiang ngai fawn ko. “a” le “i” aa tel lonak minfang kha phunmin a si tiah theih a fawi fawn ve ko. Atu kan unau Laimi cheukhat nan min nan i ttialning hi Mizo bantuk in pa nih “a” le nu nih “i” ilak ve lawlaw ulaw cucu a fiang fawn ko hnga. Mizo ttialning le kan ilak (duh?) ttung fawn lo tikah kan min ttialning hi kan itheih khawhnak hnga caah siseh, miphun kan sinak langhternak (National identity) le dirkamhnak caah siseh dirhmun ngei lo ah kan cang. Kan tlau lio lengmang cang.

Asi ah kan unau Mizo pawl min an ttialning hi kan ilak ve lawlaw lai maw? Kei ka ruahning ahcun Laimi an si ve caah kanmah lei ttialning tu hi ilak ve hna seh law ti ka duh. Zeicahtiah an original cu kanmah lei ttialning hi a si ko lai ka ti. Atu Mizo min ttialning khi Bangladesh le India rampi Kala min ttialning bak a si tiah ka ruah.  Mindong i “a” le “i” thlak mi te lawng khi aa dannak a si.

India le Bangala min ttialning: Tissa Balisuriya, Gnanayaram, Sathiannathan, Govada Dyvasiryadam, Aruna Gnanadason, Antony Mookentholam, tbt. Hi nak sau deuhdeuh zong a um nain atu hi ka hun telh kho rih lo. Singapore i ka sianginn kai hawi Bangladesh pastor pa min cu min fangkhat (wordkhat) lawng a si i cafang 20 tiang aa peh. Amin tak ka philh. Mizo min ttialning zong: Lalrindiki Khiangte, Lalsanglura, Ngunthawngsanga, tbt. a si i a donghnak i “a” le “i” thlaihmi dah ti lo cu Bengali min ttialning he aa khat bak ko. Bangladesh le Kala ram ummi an si caah an min ttialning nih a rak khuh (influence) ve hna caah an rak ttial tawnning tlau cang sehlaw a dawh ngai. Cucaah hi tin an ttialnak a si lai tiah ka ruah ko. Cucaah kanmah lei ttialning a simi original tu hi ilak kho ve hna seh law ti ka duhnak cu a si.

Hi min le ttialning kong hi 2000-2001 lio ah Laiforum ah rak ceih bal mi a si cang. Cu lio zong ah atu ka ttialmi dirhmun hi ka rak ttial cang. Delete a si lo ahcun Laiforum archive ah a um rih ko lai. Micheu nih ramleng kan chuah tikah kan min kong ah kan fiang lo—nan family name, given name, surname, First name le Second name ti pawl ah kan buai tuk tiah a chim mi an rak um. Cuticun phunmin hi family (last name) ai ah hun isak chih a tam nak a si rua tiah ka ruah. Cu bantuk ramdang i document ah thlakding ilak lawhnak men ruangah kan miphun identity fiangte in a langhter i fekte in a dirkamhtu kan min ttialning vaivuanh awk kan si lo. Tahchunhnak ah: Miphun dang cheukhat bantuk in First le Last name tiah sakmi kan ngeih lo caah kan minfang hnu bik khi “Last name” ah siseh, ahmai bik minfang khi “First name” ah siseh ttialding a si ko. Minfang pathum ngei mi min kan si ahcun alai minfang kha “Middhle name” ah ttial ding a si ko i tlam a tling ko. A biapi mi cu Min pumpi i cafang (spelling) palhlo bak ding a si. Kanmah nih kan ittialning kha a hman lo tiah aho zung le ram, cozah zong nih ningcang lo in an kan thlen piak hrimhrim lai lo tiah ka ruah ko. Kan minfang a hnuhmai, alai an duh poah i chia ko hna seh, abiapi mi cu spelling palh lo kha a si i cucu a za ko. Vawlei cung mi vialte min ttialning aa lo cio lo, kanmah le ttialning tu kha claim tuah peng ding le a thei lo mi hna zong fianhkhawh an hau deuh.

Kei ka observe ve ning ah ca kan rel mi chung in hei chim ko usih law, min saupi pi an komh i ttialmi hi a tlawm te. German holh tu ah biafang komh (compound words) in ttialmi thil min le biafang saupi pi (cafang 15 cung aa peh mi) an um pah len. Thilmin kong le biadang sullam pawl ahcun zei holh le ca poah saupi in ttialmi biafang an um pah cio ko lai. Kan Lai holh le ca zong ah. Sihmanhsehlaw, minung min kong ahcun cu bantuk biafang sawhsawh he aa lawh awk a si lo. Cattialning hi a biapi ngai. Punctuations (sullam ngei in ttial/hman ding) pawl sullam an ngeih ning hi theih kan hau. Ca (Literature) a kalning le a sullam, a ttialning (Grammar ti ko usih!) a biapi tuk. Cu nihcun holh sullam a ngeihter, a fianter. Cu ahcun minung min ttialning hi zeidang thil min le kongbia pawl ttialning he aa lo lo. Fiannak tlawmpal hun ttial rih ko ning law:

Cattial phung ah minung min cu cafang ngan in thawkding an si. Cafang ngan in thawk lo mi cu minung min ah ruah a si lo. Mirang zong nih an min ttial cafang ngan he an tthen hna.

1)     Clark Sundar, Alan Harkness, Raymond Edward Brown, Charles Marshall Kraft, tbt.
      Clarksundar, Alanharkness, Raymondedwardbrown,  Charlesmarshallkraf t, tiah an ttial lo.

2)     Lian Thawng, Sang Uk Mang, Za Hlei Cung Thawng tbt. in ttial ve ding a si ko. Clarksundar, Alanharkness, Raymondedwardbrown, Charlesmarshallkraf t, tiah ttial a si lo bantuk hin.

3)     Kan phunmin tu cu kan i thlak chih duh ahcun sakmin tling hnu ah apeh in ttial ding. Sang Uk Cung Hlawnceu tiah, Sangukcung Hlawnceu tiah ttial lo ding. Sangukcung Hlawnceu tiah na ttialmi ah hin cattial phung/mit in kan zoh ahcun phun min le sak min theih khawh a si ti lo. Minfang an pahnih hin thilri, thilnung min ah ruah an si.

4)     Phun min zong cafang ngan in ttialding a si lo. Sen Thang, Zo Phei, Hlawn Ceu, Kheng Lawt, tbt. in phun (clan) min ah ttialding a si lo. Hihi minung min ttialning le a kalning cu a si. Cucaah phunmin ttial ahcun Senthang, Zophei, Hlawnceu, Khenglawt, tbt in ttial ding a si.

5)     Hi bantuk hin minung min ttialning le thilri min ttialning hi an i dan ning a si. Cucaah Laimi kan min ttialning hi thliri min bantuk sawhsawh ah cheukhat a can cang mi le can aa tim rih mi pawl kong ah lung a fak tuk.

Minung cu thilnung kan si lo. Minung kan si. Ca/Literature kal/umtuning ah Minung min le proper noun poah cu cafang ngan in ttial a si bantuk in Laimi kan min zong kan ngeih tthing ning te in facang ngan in ttial ve ding an si. Cafang hme in nan/kan i ttial tikah thilnung sawhsawh nan/kan lo.

Salai Vantu nih 2000 hrawng ah “Salai” le “Mai” hi kan miphun min ah ilak cio ding a si tiah a rak ttial i a rak thlah. A ttialmi le a fianter mi a ttha ngai. Al awk um lo a si ko. Kan cohlan duh le duh lo, le kan ilak duh le duh lo lawng a tangmi a si. Tukum 2007 chung zong ah cu lio ta cu a rak thlah tthan. Nan rel cio ko lai. Anih a issue cu “Salai” le “Mai” hi Chinmi dihlak nih ilak dih usih law ti a si. Karen nih “Saw” le “Naw” an i lak bantuk khin Laimi dihlak nih “Salai” le “Mai” cu ilak dih usihlaw ti hi ka duhbak mi a si ve. Za ah za in ka dirkamh i Salai Vantu proposal hi tlam a tling te lai ti ruahchannak ka ngei.

Atu kei ka issue cu phundang deuh, kan min kan ttialning kong i kan tlaunak kong tu a si. Kong dang a lo nain aa pehtlai mi an si. An i tthen kho lo. Laimi hi miphun phunkhat kan si ve ahcun kan sining dirkamh kan hau. Biahmaisa ah ka chim cang bantuk in kan dirkamhning le zohkhenhding hna lak ah hi kan min kan isakning le kan ittialning hi kan miphun dirkamhnak pakhat a si ve. Salai Vantu chimmi “Salai” le “Mai” hi Chinmi dihlak in ilak kho usih law, kan pupa chan in min kan isakning le kan ittialning tein zul kho usih law zeitluk indah kan feh chin hnga!

L Sui Kung Ling

7 October 2007