Lai Min Ttialning le Identity

CHIN NAMING SYSTEM AND IDENTITY

.

Chin Min

Lai min ttialning kong ah a hram in vun ruat tuah usih. Laimi hi Ca (Literature) kan ngeih hlan in kan ngeih hnu kum zeimawzat (1965 tiang?) chung mirang nih an rak kan umpi mi kan si. Uknak lei in British mirang nih an kan umpi. Biaknak lei in America mirang nih an kan um pi. Uknak lei in British nih an kan umpi lio ah biaknak lei siangbawi hna an phan ve. Lairam le Lai miphun tthanchonak ca ah a phunphun in rian an rak ttuan. Zeidang cu chim ti lo in Ca an kan tuahpiaknak kong tu ruat colh ko usih.

Uknak lei in British mirang nih an kan phak lio ah Ca kan rak ngei lo. Biaknak lei siangbawite an phak hlan ah uknak lei upa nih Laica an rak kan tuah piak. Cu uknak lei in tuahmi Laica cung ah cun siangbawite nih tlamtling deuh in an kan tuahpiak tthan. Culio caan in nihin ni tiang Laimi nih kan min kan ttialning cu atu i zapi nih kan ttial cioning hi a si. Atu kan ttial cio ning hi kan identity ah a dir cang mi a si. A kan hruaitu le kan ca ah rian a kan ttuanpiaktu mirang hna nih nan min ttialning hi a tthalo, hmailei international documentation ah harnak a um lai, tbt. zong  an rak ti hna lo i a si lai. Zeicahtiah min ttialning cu mah le sining le duhning in isak cio le sullam a ngei cio mi a si kha an rak hmuh piak hna ca ah a si lai. Cun ruah awk a simi cu anmah mirang zong an holh umtuning in an min an ttial tikah komh awk hnga hnga a simi lawng an komh i komh awk hnga lo pawl kha komh lo in an ttial ve. Atang hi zohchunh hmanh usih.

1)     Clark Sundar, Alan Harkness, Raymond Edward Brown, Charles Marshall Kraft, tbt. hi an min ttialmi an si.
     Clarksundar, Alanharkness, Raymondedwardbrown,  Charlesmarshallkraft, tiah an ttial lo.
2)     Lian Thawng, Sang Uk Mang, Za Hlei Cung Thawng tbt. in ttial ve ding kan si ko. Lianthawng, Sangukmang, Zahleicungthawng, tbt. in ttialding a si lo. Zeicahtiah mirang zong hitin an ttial ve lo. [Zohchunh: Clarksundar, Alanharkness, Raymondedwardbrown, Charlesmarshallkraft, tiah an ttial ve lo].

Salai Van Lian Thang nih America hruaitu upa pawl an min ttialning in a ttialmi pawl zoh tikah a cung ttialmi bantuk hi a si ko. Komh lo awk hnga minfang pawl an tthen i an min an ttial ko.
Mizoram hruaitu upa pawl an min zong a hun ttial i anmah Mizo nih India, Sri Lanka le Bangladesh min ttialning icawn in an rak ilak ve cang ca ah anmah ca ah aa dawh i a ttha ngai ko. Amah cattialtu pumpak zong 1988 hnu a tlanval kate in nihin tiang Mizoram ah a ummi a si i hitin aa dawhnak a hmuhkhawh zong hi a lamte a si ve ko. Lai Forum ah 16 January 2011 a cattial mi ah tling tein relkhawh a si.

Peh in Laimin kan ttial tikah harnak le laklawhnak a um. Kan min sullam a ngei ti lo. Kan min sakhnawh chan sullam zong a tlau. A rel zong aa rel kho colh ti lo. Vowel he aa pehmi min hna lebang cu a sullam ning in a tlau, a pingpi ah a chuak. Zohchunh: Zaathang chung pa Chan Awi cu a phun telh chih in a min ttial tikah “Chanawi Zaathang” a si. “Chanawi” hi “Cha-nawi”, or “Chan-awi” tiah zeideuh dah a min auhning awchuah a si ti theih a har. Laklawhnak ngai a si rihmi cu a min donghnak ah “i” aa tel caah Mizo nu a si tiah ruah khawh a si fawn. Zeicahtiah Mizo nu an min ttialning he aa khah ca ah. Sihmanhsehlaw, hi min ngeitu hi “pa” a si fawn. Hi bantuk hin harnak le laklawhnak a um hi al awk a ttha lo. Hi bantuk hin Chumawi, Sangawi, Lalawi, Hrangawi, Lianuk, Hranguk, Ttialawi, Thlaawr (Thlaor), Cungawr (Cungor), Zaiang, Sungeng, Ttialiang, tbt. hna zong hi Laimin ah a fiang kho lo. Sihmanhsehlaw Chum Awi, Sang Awi, Lal Awi, Hrang Awi, Lian Uk, Hrang Uk, Ttial Awi, Thla Awr (Thla Or), Cung Awr (Cung Or), Zai Iang, Sung Eng, Ttial Iang, tbt. in ttial tawnning te hi a fiang pup ko i zeitluk in dah a tthat!!!

Micheu nih phunmin kan ittial chih cang ca ah mah kong lawng hi ruahding a um. Kan  hmang lai maw, a hnu ah maw kan chiah lai a hmai ah, ti pawl. Sakmin tling hnu ah apeh in ttial a remcang bik ko lai. Sang Uk Cung Hlawnceu tiah. Sangukcung Hlawnceu tiah ttial lo in. Cubelte Hlawnceu Sang Uk Cung , Hlawnceu Sangukcung tiah ahmai bik ah a chia na, a hnubik ah a chia na in kan icawhhnuk ding a si lo. Cupin ah Sangukcung Hlawnceu tiah kan ttial ahcun cattial phung/mit in kan zoh tikah phun min le sak min theihkhawh a si ti lo. Thleidan khawh a si ti lo.  Minfang an pahnih hin phun, thilri, thilnung min ah ruah an si. Micheu nih phun min tham cu theihcia (understood) pei a si ko cu ti a si ttheu. Miphun dang cu chim lo, Laimi chung hmanh ah hin kan phun min kan ithei dih cio lo ti kha ruah le theih a hau. Zapi deuh in theihmi tham cu Hlawnceu, Zaathang, Khenglawt, Cinzah hna lawng pei a si ko cu! Hi hna hmanh hi a theilo mi kan um rih ti hi theih a hau. Cucaah kan sakmin le kan phunmin hna hi atu micheu nan ttialning hin cun a fiang kho ti lo. Theihkhawh a silonak a ruang pakhat rih cu phunmin hi hmai ah a ttial hmasa mi le hnubik ah a ttialmi um a si rih kan timi hi a si. Zohchunh:

(1) Mangthawng Khithleng, Teikham Hlawnri, Pengcunglian Lianching
      Mah ah hin a hnu ta maw phunmin a si a hmai ta dah ti a fiang ti lo.
(2) Mang Thawng Khithleng, Tei Kham Hlawnri, Peng Cung Lian Lianching
       Mah ah hin a hnubik pawl (Khithleng, Hlawnri, Lianching) hna hi phunmin  an si tiah ruah a si i theihkhawh colh a si.

Phun min hi cafang ngan in ttialding a si lo. Zch: Sen Thang, Zo Phei, Ma Ra, Lau Tu, Hlawn Ceu, Kheng Lawt, Zaa Thang, tbt. in phun (clan) min ttialding a si lo. Senthang, Zophei, Mara, Lautu, Hlawnceu, Khenglawt, Zaathang, tbt. in ttial ding a si. Hihi minung min ttialning le phun (clan) min ttialning aa dannak a si. Cucaah minung min ttialning le phunmin ttialning hi thleidan khawh ngai a hau. Culo ahcun micheu kan cattial mi ah minung kan min le kan phun min a fiang kho ti lo. Hi bantuk hin Laimi kan min ttialning hi thliri min bantuk sawhsawh ah cheukhat a can cang mi le can aa tim rih mi pawl kong ah sia a rem lo ngai i lung a fak ko.

Micheu nih vowel he aa pehmi min pawl cu a karlak punctuation hyphen ( – ) chiah ding a si an ti. Hyphen chiah hau lo in kan ttial tawn ning in a tliangpup mi a si ko. Cucaah peh in min ttial nih harnak le laklawhnak lawng a kan pek. Hipin ah peh in ttialmi Zch: Bawi Za Rung cu Bawizarung, Za Iang Hnem cu Zaianghnem tiah ttial tikah mirang ram sining in kan lak tikah First name, Middle name, Last name a um kho ti lo. Min pumpaluk in First name ah a cang. First name lawng a ngei i Last name le Middle name a ngei tilo mi ah a cang. Sihmanhsehlaw Bawi Za Rung min hi (First name: Bawi, Middle name: Za, Last name: Rung) in ttialkhawh a si i a min a tluang ko. Hi bantuk in Za Iang Hnem zong a min a tluang ve ko. Min fanghnih lawng a ngeimi Zch: Bawi Thawng, Lian Ling, tbt. zong First name le Last name in a si kho. Mirang ram ah Middle name ngeih lo a poi fawn lo.

Hi bantuk in kan min ttialning te mirang an min ttialning system ah a lut kho ngai ko mi kha rawklak le tlaulak in tuah ding a si lo. Ruah awk pakhat a um mi tu cu mirang ram ah an min sakning le ttialning system bantuk in Last/Faminly name or Surname chungkhar pakhat nih aakhat in nan ngei/tuah dih lai. Kan ram system a si ca ah nan min sakning le ttialning, auhning nan thlen dih lai ti a si bel ahcun phundang a si. Kan rammi nan si cang ca ah kan system nan zulh a hau tiah mirang ram ummi vialte an nin ti hna ahcun thlen a hau mi a si. Zeitittha tiding lawng a si ko hnga. Min ttialning in kan identity kan idan hnu cun hmailei chanhnih thum ah kan thinlung zong kan idang te khomi a si. Sihmanhsehlaw, cuti i tinak a um lo ahcun Laimi kan sinak a langhtertu, kan identity fiang ngai in a langhter mi kan min ttialning hi ramchung ramleng Laimi vialte ikhah dih awk kan si ko. Kan idan awk a si lo.

Acung chim bantuk in cozah bia he pehtlai in kan ikhah khawhlonak caan a phak taktak ahcun ramchung Laimi le ramdang um Laimi kan min ttialning kan idan hau teding in a um. Thil sining taktak (Practical reality) in kan ruah/zoh ahcun ramdang ah a um cang i an rammi sinak a ngei cangmi cu chuahkehnak in Laimi kan si ko bu ah Laimi kan kan si ve ti lo. Cubantuk dirhmun kan phak sual ahcun zeitittha! Cubantuk dirhmun kan silo chung poah cu kan pale chan, mirang chan in nihin tiang kan ttial tawn ning tein hmanding kan si ko. Indian base name writing system a simi India, Sri Lanka le Bangladesh pawl min ttialning cun kan ti pi sawh hlah u! Acung i kan langhter cang bantuk khin mirang min ttialning zong ah tulio Lai min ttialning he kan ikhat ko. Chim duhmi cu vawlei pumpi min ttialning he kalh in kan Lai min ttialning hi harnak a um lo.

Chin Identity

Kan min sakning system kong ah tuanbia a hram lei pil deuh hmanh usih. Kawlram chung um miphun pawl tuanbia kan zoh tikah Burman, Karen, Karenni, Pa’O le Shan pawl hi China-Tibet le Mongolia region in a rami an si. Mon pawl hi Cambodia Khmar in rat dawh an si [Ref. Karen Human Right Group: “Understanding Burma”]. Laimi zong China-Tibet, Mongolia region in a rami kan si ve tiah ka pom. Internet chung i source cheukhat an ttialmi hi ka pom. Cucaah kan tuanbia a hram in a ratning hoih in kan zoh tikah atu lio i kan min kan ttialning te hi hlanpi in kan rak ngeihmi, kan original a si. Cu kan original cu kan thlau ding le kan thlen ding a si lo. A tthadeuh tu in kan remh/chap awk a si. Kawlram chung miphun dang pawl he kan min kan ttialning aa lawh zong hi kan hrampi kan ratnak aa khat mi kan si ca ah a si ti hi pom awk ttha thil kalning a si.

Cucaah Chin kan si ah, Bamar an si ah, Karen, Karenni, Kachin an si ah kan min ttialning kan ikhah hi kan hram aa khatmi kan si ca ah a si. Kawlmi kan huat hna ruang men ah kan min ttialning identiy thlen timh ding a si lo. Kawlmi uknak ah a ummi kan si ca ah an nawl kan icawn mi a si lo. An kan hnek i kan icawn chommi zong a si lo. A hramthawk tein rak hman mi min ttialning system a si ve. Cucaah a hramthawk tein kan ngeih ve mi kan identity a si. Tibet-Mongolia-China lio i (k)an rak ngeih cangmi kha nihin tiang ngeihpeng mi a si. Asia mi tamdeuh pi nih (China, Tibet, Mongolia, Korea, Hong Kong, Japan, etc.) pupa chan in min ttialning aa lo in kan hman cangmi kan min ttialning system a si bantuk in kilven ding le fehter chin ding tu a si.

India, Sri Lanka, Bangladesh pawl hi an origin Indus in a si tiah ka ruah. Cucaah Arab lei he aa naihmi an si i an min ttialning zong Arab he an ilo deuh lai tiah ka ruah. Thaimi hi an ratnak China lei in Tai Yuan le Tai Lao  hrinsor in Thairam chaklei le thlanglei ah a rak phan mi an si. Tai Lao pawl hi tulio Laos ram i Laos le Burma i Shan pawl khi an si ve. Cu chan lio chawlet (merchants) pawl tampi an rak lut. Umnak nawl an pek hna. Cuticun India lei in Hindu influence nih a tei hna ca ah an culture zong Hindu culture nih a khuh hna i atu i Thai culture ah a hung cang tiah Wikipedia nih a ttial. Kum 1350 hrawng ah khuapi-ram  (city-states) minthang Ayuthaya ti a si i India khua Ayadhya min chuankhan in sakmi a si. A tuahtu Ramathibodi ti a si. Tuandeuh an sawbua (chiefdoms) pawl min ah Sri Saccanalai le Supanburi an itel. Hi vialte nih a langhter mi cu Thai hi culturally Indian influence mi an si ti hi a si. Cucaah an cattial le an min ttialning ah Chin, Kachin, Karen, Shan, Bamar pawl he an idannak hi si dawh a si. China-Mongolia lei in a rami an si ve ko nanin. Chin, Kachin, Karen, … pawl he kan origin kan ikhat ko nain India Hindu influence he an rak si i atu ah India le Sri Lanka base Buddhism influence in an um a si ca ah an cattial le an min ttialning ah kan idan hi sidawh a si. Kawlmi zong Sri Lanka le India Buddhism a lami an si ve ko nain nunphung in (culture) influence a tuah chih hna lo tiah ruah ttha ngai a si. Cucaah Thai bantuk in India, Sri Lanka min ttialning ilak lo in China lei in an ratpi mi kha an zulh ca ah atu an min ttialning khi si dawh bik a si.

Bialam a vun i peh ca ah tlawmpal vun pial rih ning law: Kawlmi hi huathlorh in kan huat hna awk a si lo. Minung an sinak basic value (element), kanmah bantuk minung an si ve nak kha zoh/hmuh ding a si. Minung poah minung sinak in kan izoh dih a hau. Cucu universal human value le human rights basic concept a si ko lo maw! Kan duhlo ding le kan huatmi cu politics lawng a si. Huatnak thinlung he politics tlamtlinh le hmuhkhawh a si lai lo. Hmuh hmanh ah a fek lomi le a tling lomi a si lai. Zeibantuk rian paoh ah (Political, religious, economic, social) huatnak, zumhlonak thinlung le mit in kan izoh chung poah cu duhmi hmuhkhawh a si lai lo. Basic level ah remnak, hmuhthiamnak a um hnu lawng ah second level a simi politics, social, economic rian pawl ttuantti khawh le duhmi ihal khawh le ipek khawh hnu lawng ah hmuh a si lai.

Kan bia ah kir tthan uish law: Atu i min nan kan ttialpi hnik ning hi cu Indian base a si tiah ka ruah ko. Cucu India, Sri Lanka, Bangladesh nih an hman bik. Mizoram hi India le Bangladesh he aa naih deuhmi an si ca ah Ca an rak tuah thawkka hrawng in an system rak ilak ve dawh in ka ruah hna. Anmah Mizo lawng nih an ilak i Chin he aa pehtlai in Tiddim le Tonzang he aa tlaimi India ram ummi hna zong nih an hmang lo tiah ka ruah. India he aa naihmi Kuki le Thado zong nih Mizoram ttialning hi an ilak ve lo in ka ruah. Anmah India ramchung lila zong ah Naga zong nih an ilak lo.

Zch:

1. Van Bawi, Van Thawng Hnin, Van Biak Thawng Lian
2. Vanbawi, Vanthawnghnin, Vanbiakthawnglian

No. 1 le No. 2 hi zoh veve tuah usih. No. 1-nak i min pawl nih hin First name, Last name, Middle name an ngei kho. Van Bawi tu hi Middle name a ngei lai lo. Middle name ngeih lo kha a poi lomi a si. No. 2-nak i min pawl hi a zate in minkhat lawng ah a dir cang i First name, Last name, Middle name zeitindah kan tuah lai? Asilo ah First name ah kan chiah ahcun Last name le Middle name a um ti lai lo. Hitin a umtuning a si ca ah atu nan kan tipi hnik ning hi a fiang lo ngaingai. A buaibai chin lei ko a lo!

Hi a cung harnak hi, nan kan thlenpi hnikning zulh in, tei/tuahnak lam pakhat, a si kho mi a si tiah ka ruahmi a um ve. Cucu Chinmi vialte nih minfang pahnih cio lawng kan isak lai i pakhat cu sakmin a si lai i adang pakhat cu phunmin a si lai. Hi ah hin atu nan tining hi a lut kho. Hihi tamdeuh nih kan pomkhawh ahcun Chin dihlak ikomhnak le identity a si ca ah kan zulh cio ding a si.  Cutining a si ahcun a cung i No. 2nak min pawl khi Vanbawi Cinzah, Vanthawnghnin Zaathang, Vanbiakthawnglian Hlawnceu tbt. in a kal hnga. First name le Last name lawng kan ngei dih hnga i Middle name ngeih a um kho ti lai lo. Zeicahtiah minfang nan komh dih ca ah. Hining hi Chin dihlak nih kan cohlang kho lai maw? A ngaingai ti ahcun phunmin ittial chih hi phunpi deuh lawng nih tutiang ahcun hman a si. Phun tenau pawl nih hman a um lem lo. A hmang mi le a hmang lomi, a hmang duhmi le a hmang duhlo mi percentage (%) zeizat cio dah kan si hnga?

Cun hi kong hi Thantlang, Haka, Falam base lawng in ruahding a si lo. Kuki, Thado, Tedim, Tonzang, Zo, Matu, Mindat, … kan dihlak huap in ruah ding a si. Thantlang le Haka lawng deuh nih hi kong hi kan buai deuh mi a si sual maw? An min zong Thantlang-Haka micheu nih Mizo ttialning icawn bang hin an ttial ve maw? Kan hawile an buai ve maw? Kanmah lawng nih kan buaipi mi a si ahcun ruah ngai hau a si lai.

Mizo upat le thangtthat an tlaknak tampi lakah pakhat a si ve tiah ka ruahmi cu an min ttialning hi a si. A hram cu Indian base system an ilak tiah ka zumh hna nak ka chim cang. Ka palh kho. Sinain pa min ah “a” le nu min ah “i” an ithlak mi te hi an system a tthatuk ka ti. An min relnak in nu le pa an si theihcolh an si. An phunmin an ttial chih tik zong ah an sakmin ah nu an sinak “i” le pa an sinak “a” kha an chiah ca ah phunmin le sakmin thleidan khawh colh a si. Palhnak a um kho lo. Kannih atu i micheu nih nan kan ttialpi ning hi zoh ve tuah usih! Zch: Vanbawi Cinzah, Vanthawnghnin Zaathang, Vanbiakthawnglian Hlawnceu. Phunmin le sakmin aa thleidang kho ti lo. Chin a silo mi, Chin mi context a theilo mi midang le ramdang mi mit in zoh tikah min ngeitu hi nu a si le pa a si zong aa thei kho lo. A phunmin le a min taktak sakmin zong zei deuh dah a si ti aa thei kho lo.

Vawlei cung miphun vialte an min le an i ttialning in theihkhawh ngai an si.

(1) Tuluk, Taiwan, Hong Kong, Korea, Japan le Kawl pawl phu;
(2) India, Bangladesh, Sri Lanka le Thai pawl phu,
(3) Zurope ram hna le North America phu,
(4) Africa Negro minak pawl phu le South America phu,

An min ttialning a tlangpi in an idanning theihkhawh ngai a si. Hi bantuk in Chin mi dihlak zong kan min kan isak ning le kan i ttialning hin kan itheih ve awk a si. Mui kan ihmuh lo bu le kan konglam kan itheih cia lo buin internet chung i min kan hmuh cangka in Laimi a si tiah min in itheih khawhawk kan si. Cuca-ah kan Laimi sinak Identity kan ratnak hram in kan ngeihmi kan thlaulonak le a umpengnak sullam a si lai. Min ttialning identity tal nih a kan komh ve lo ahcun Chinmi ikomhnak (unity) a lam a hla rih ko lai.

Note: Mah cathluan ah hin Chin = Lai in ruah le ttial a si.

Luke Sui Kung Ling
January 2011